PMEG 2024
13.1. Tabelvortoj – bazaj reguloj
En Esperanto ekzistas 45 vortetoj, kiuj estas nomataj tabelvortoj, ĉar oni povas ilin aranĝi en tabelo laŭ similaj formoj kaj similaj signifoj.
Oni povas diri, ke ĉiu tabelvorto konsistas el antaŭparto kaj postparto, sed oni tamen ne rigardu la tabelvortojn kiel kunmetitajn vortojn. La tabelvortaj partoj formas apartan, fermitan sistemon, kaj oni normale ne intermiksu ilin kun la ordinaraj vortelementoj en la lingvo. Legu ankaŭ pri tabelvortaj postpartoj kaj ordinaraj finaĵoj, kaj pri la demando, ĉu ALI-vortoj povas esti tabelvortoj.
Antaŭpartoj «
| KI- | demandovorto, rilata vorto, ekkria vorto |
|---|---|
| TI- | montrovorto |
| I- | nedifinita vorto |
| ĈI- | tutampleksa vorto |
| NENI- | nea vorto |
Postpartoj «
| -U | individua persono aŭ afero |
|---|---|
| -O | afero |
| -A | eco, speco |
| -ES | posedanto (senca objekto, senca subjekto) |
| -E | loko |
| -AM | tempo, fojo (okazo, kondiĉo) |
| -AL | kaŭzo |
| -EL | maniero, grado |
| -OM | kvanto (emfazita grado) |
La ĝenerala signifo de ĉiu tabelvorto dependas de ĝiaj partoj. En la praktiko tamen iuj tabelvortoj havas signifojn, kiujn oni devas aparte lerni.
Klarigoj pri la tabelvortoj je U, O, A kaj ES troviĝas en la paragrafo pri “O-vortecaj kaj A-vortecaj vortetoj”.
Pri la tabelvortoj je E vidu “E-vortecaj vortetoj lokaj”.
La tabelvortoj je AM troviĝas en “E-vortecaj vortetoj tempaj”.
La tabelvortoj je AL, EL kaj OM estas klarigitaj en la paragrafo pri “E-vortecaj vortetoj ceteraj”.
J-finaĵoj kaj N-finaĵoj post tabelvortoj «
La tabelvortoj je U kaj A povas ricevi la finaĵojn J kaj N.
La tabelvortoj je O povas ricevi N, sed normale ne povas ricevi J.
La tabelvortoj je AM, AL, EL, OM kaj ES ne povas ricevi J aŭ N.
La tabelvortoj je E povas ricevi direktan N-finaĵon. Ili ne povas ricevi J.
La tabelo «
Jen la tuta tabelo de la tabelvortoj kun mallongaj difinoj. Pli detalaj difinoj troviĝas en la klarigoj pri la diversaj tabelvortaj familioj:
| KI- | TI- | I- | ĈI- | NENI- | |
|---|---|---|---|---|---|
| -U | kiu demandovorto pri individua persono aŭ afero |
tiu montrovorto pri individua persono aŭ afero |
iu nedifinita individua persono aŭ afero |
ĉiu tutampleksa vorto pri individua persono aŭ afero |
neniu nea vorto pri individua persono aŭ afero |
| -O | kio kiu afero |
tio tiu afero |
io iu afero |
ĉio ĉiu afero |
nenio neniu afero |
| -A | kia de kiu speco |
tia de tiu speco |
ia de iu speco |
ĉia de ĉiu speco |
nenia de neniu speco |
| -ES | kies de kiu(j) |
ties de tiu(j) |
ies de iu |
ĉies de ĉiu(j) |
nenies de neniu |
| -E | kie en kiu loko |
tie en tiu loko |
ie en iu loko |
ĉie en ĉiu loko |
nenie en neniu loko |
| -AM | kiam en kiu tempo |
tiam en tiu tempo |
iam en iu tempo |
ĉiam en ĉiu tempo |
neniam en neniu tempo |
| -AL | kial pro kio |
tial pro tio |
ial pro io |
ĉial pro ĉio |
nenial pro nenio |
| -EL | kiel en kiu maniero/grado |
tiel en tiu maniero/grado |
iel en iu maniero/grado |
ĉiel en ĉiu maniero |
neniel en neniu maniero |
| -OM | kiom kiel multe |
tiom tiel multe |
iom ne tre multe sed ankaŭ ne malmulte |
ĉiom la tuta kvanto |
neniom nenianombre, neniakvante |
KI-vortoj «
La tabelvortoj je KI estas uzataj en tri manieroj:
kiel demandovortoj
kiel rilataj vortoj
kiel ekkriaj vortoj
Kio estas tio? Demanda kio.
Kiu kuraĝas rajdi sur leono?FE.7 Demanda kiu.
Kiel vi fartas? Demanda kiel.
Fremdulo, diru, kiu kaj el kie vi estas.IT.41 Demandaj kiu kaj kie.
La fera bastono, kiu kuŝis en la forno, estas nun brule varmega.FE.31 Rilata kiu.
Kiam mi venis al li, li dormis.FE.20 Rilata kiam.
Li estas tiu, kies monon vi prenis. Rilata kies.
Kia granda brulo!FE.31 Ekkria kia.
Fi, kiel abomene!FE.26 Ekkria kiel.
Kion mi vidas!FE.17 Ekkria (kaj demanda) kio.
TI-vortoj «
La tabelvortoj je TI estas montraj vortoj. Plej ofte ili montras ion antaŭe diritan aŭ ion poste dirotan. Ili povas ankaŭ almontri ion rekte vidatan, aŭdatan aŭ simile:
Mi volas, ke tio, kion mi diris, estu vera.FE.24 Tio montras antaŭe diritan aferon.
Tio estas mia hejmo. Tio montras ion vidatan (eble kune kun fingromontrado).
Li estas tiel dika, ke li ne povas trairi tra nia mallarĝa pordo.FE.33 Tiel almontras la postan ke-frazon.
Kio estas, kio vin tiel afliktas?M.55 Tiel almontras vidatan aŭ aŭdatan aferon.
Ŝi estis en tiu momento tre bela.M.56 Tiu almontras antaŭe menciitan momenton.
Tiu ĉi malfreŝa pano estas malmola, kiel ŝtono.FE.33 Tiu almontras ĉeestantan panon.
I-vortoj «
La tabelvortoj je I reprezentas neprecizigitajn aŭ nekonatajn aferojn:
Gerda [...] ricevis ion por manĝi kaj por trinki.FA2.71 Oni ne diras, kion ŝi ricevis.
Venis iuj personoj, kiujn mi ne konas. Oni ne scias, kiuj estis la personoj.
Morti iam vi ja devas.FA2.136 La tempopunkto estas nekonata.
Hodiaŭ estas ies tago de naskiĝo.BV.14 Oni ne diras, kies naskiĝtago ĝi estas.
Mi provis esti kudristino, sed mi ial ne sukcesis!M.145 Ne estas dirite, kial ŝi ne sukcesis.
ĈI-vortoj «
La tabelvortoj je ĈI havas signifojn tutampleksajn, totalajn:
Li faris ĉion per la dek fingroj de siaj manoj.FE.12 Ĉio esprimas la tuton de la aferoj, kiujn li faris.
Ĉiu homo amas sin mem.FE.18 Ne ekzistas persono, por kiu ne validas tio.
Tiuj ĉi du amikoj promenas ĉiam duope.FE.14 Ne ekzistas fojo, kiam ili ne iras duope.
Nun ĉie regis ĝojo.FA1.79 Ne ekzistis loko, en kiu ne regis ĝojo.
Ofte la kunteksto limigas la amplekson de ĈI-vorto:
Ŝia fratino en ĉio estas kulpa.FE.21 Ŝi ne kulpas pri ĉio en la mondo, sed pri ĉiuj aferoj, pri kiuj temas ĝuste nun.
La bela muziko ludis ĉiam plue.FA1.34 Ĉiam = seninterrompe dum tiu tuta tempo, pri kiu temas.
NENI-vortoj «
La tabelvortoj je NENI havas signifon nean:
La tempon venontan neniu ankoraŭ konas.FE.22 Ne ekzistas persono, kiu konas la tempon venontan.
Mi neniel povas kompreni, kion vi parolas.FE.28 Ne ekzistas maniero, en kiu mi povas vin kompreni.
Kiam mi ien veturas, mi neniam prenas kun mi multon da pakaĵo.FE.35 Ne ekzistas tia fojo, dum kiu mi prenus multon da pakaĵo al vojaĝo.
Ofte la kunteksto limigas la signifon de NENI-vorto:
Neniu iam gustumis tian supon, des pli neniu ion sciis pri la maniero de ĝia pretigado.FA3.126 Neniu = neniu el la ĉeestantaj manĝantoj.
Krom la kolbasaj bastonetoj [...] absolute nenio restis.FA3.126 Absolute nenio = absolute nenio manĝebla.
NENI-vorto sufiĉas por nei la tutan frazon. Legu pli pri tio en la klarigoj pri neado.